Çıyanlar, Chilopoda (kırkayaklar) sınıfına ait yırtıcı eklembacaklılardır. Çıyanların boyu uzun metameriktir ve vücut segmenti başına bir çift bacağı olan böceklerdir. Çoğu çıyan ısırığı ağrılı ve zehirlidir, zehrini baş bölgelerinde bulunan kıskaçlar ile enjekte etmektedirler. Kırkayak grubuna dahil olmalarına rağmen bacak sayıları değişkenlik gösterir. Örümcek ve akrepler gibi çıyanlarda ağırlıklı olarak etçil beslenir.
Boyutları, cinsine göre birkaç milimetreden başlaaryaklaşık 30 cm’ye (12 inç) kadar değişebilir. Çıyanlar bir çok bölgede bulunabilir ve yaşayabilirler. Normalde kahverengi ve kırmızı tonlarını birleştiren bir renge sahiptirler. Tropik bölgelerde yaşayan çıyanlar parlak renklerde olabilirken, mağaralarda yaşıyan türlerinde pigmentesyondan dolayı renksiz beyaz olabilir.
Dünya çapında, tahminen 8.000 kırkayak türünün var olduğu düşünülmektedir, bunlardan 3000 tanesi tanımlanmıştır. Kırkayak türleri tüm dünyaya yayıllmıştır. Çıyanların kimi türlerinde üst derilerinde mumsu tabaka olmadığı için çöl gibi kuru ortamlarda hızla nem kaybederek ölebilirler. Bu yüzden daha çok toprak altı, yaprak döküntüleri, taşların altlarında, ölü odunların alt ve içlerinde yuvalanırlar. Çıyanlar karada yaşayan en büyük omurgasız yırtıcı hayvanlar arasındadır ve genellikle karasal ekosistemlerdeki biyokütleye önemli ölçüde katkıda bulunur.
Çıyan Biyolojisi
Çıyanların ön tarafında bir çift anten taşıyan yuvarlak ve yassı bir kafaları vardır. Bir çift uzatılmış mandibulaları ve iki çift maksillaları vardır. İlk maksilla çifti alt dudağı oluşturur ve kısa palplar taşır. İlk uzuv çifti, ağzın geri kalanını kaplamak için vücuttan öne doğru uzanır. Bu uzuvlar veya maxillipedler, keskin pençelerle biter ve hayvanın avını öldürmesine veya felç etmesine yardımcı olan zehir bezlerini içerir.
Birçok çıyan türünün gözleri yoktur, ancak bazılarında bileşik gözler oluşturmak üzere bir araya toplanmış değişken sayıda ocelli bulunur. Ancak bu gözler sadece aydınlığı ve karanlığı ayırt edebilir ve gerçek bir görüşü yoktur. Bazı türlerde, çıyanın baş ucundaki ilk bacak çifti antenlere benzer duyu organları olarak işlev görür. Ancak diğer birçok hayvanın anteninden farklı olarak, bu uzuvlar geriye dönüktür. Bazı gruplarda bulunan olağandışı duyu organları Tömösváry’nin organlarıdır. Bunlar antenlerin tabanında bulunur ve duyu hücreleriyle çevrili merkezi bir gözenekli disk benzeri yapıdan oluşur. Muhtemelen titreşimleri algılamak için kullanılırlar ve hatta bir işitme duyusu sağlayabilirler.
Başın arkasında, vücut 15 veya daha fazla bölümden oluşur. Segmentlerin çoğu tek bir çift bacak taşır, maksillipedler ilk vücut segmentinden öne doğru çıkıntı yapar, son iki segment küçük ve bacaksızdır. Her bir bacak çifti, hemen önündeki çiftten biraz daha uzundur ve üst üste gelmemeleri sağlar. Böylece hızlı hareket ederken birbirleriyle çarpışma şansları azalır. Son bölüm bir telson taşır ve üreme organlarını içerir.
Yırtıcı hayvanlar olarak çıyanlar, antenlerini avlarını aramak için kullanırlar. Sindirim sistemi, ağız kısımlarına bağlı sindirim bezleri ile basit bir tüp oluşturur. Böcekler gibi, çıyanlarda her vücut segmentinde tek bir açıklık veya spiracle ile trakeal sistemden nefes alır. Tek bir çift malpighian tübül yoluyla dışkı salgılarlar.
Amazon devi çıyanı olarak da bilinen Scolopendra gigantea, 30 cm (12 inç) uzunluğa ulaşan mevcut en büyük çıyan türüdür. Bu tür kertentele, kurbağa, kuş, fare, yarasalar, küçük kemirgenler ve örümcekleri avlayıp, yiyebilirler.
Çıyanların Kırkayaklardan Farkı
Çıyanlar ve kırkayaklar arasındaki farklar genel olarak toplumda bir sorundur. Her iki myriapod grubu, uzun, çok parçalı vücutlar, birçok bacak, tek bir çift anten ve postantennal organların varlığı gibi benzerlikleri paylaşır. Ancak en yakın ortak ata olarak birçok farklılığa ve farklı evrimsel geçmişlere sahiptir. Farklılıklarını kafa yapılarından anlayabiliriz. Çıyanların kısa, genikulat antenleri vardır. Bir çift kıskaç benzeri sağlam çenesi vardır. Kırkayakların uzun, ipliksi antenleri, bir çift küçük çene kemiği vardır.
| Özellik | Kırkayak | Çıyan |
|---|---|---|
| Bacaklar | Çoğu vücut segmentinde iki çift; vücudun alt tarafına bağlı. | Vücut segmenti başına bir çift; vücudun yanlarına bağlı; son çift geriye doğru uzanır. |
| Hareket | Genellikle küçük yarıklarda oyuk açmak veya yaşamak için uyarlanmıştır; yavaş hareket eder | Oyuk açan toprak çıyanları hariç, genel olarak hızlı hareket ederler. |
| Beslenme | Zehirsizdir, genelde otobur. Bazı türleri etobur. | Zehirli dişlere dönüştürülmüş pençeleri olan etoburlardır. |
| Trake Solunum | Vücudun alt tarafında | Vücudun yanlarında veya üstündedir. |
| Üreme Organları | Üçüncü vücut bölümünde olur. | Son vücut bölümünde olur. |
Yaşam Döngüsü
Çıyanlar çiftleşerek üremezler. Erkekler dişinin alması için sperm içeren bir kapsül bırakırlar. Bu kapsüller bri ağ üzerinde biriktirilir. Erkek, dişiyi spermini yutmaya teşvik etmek için bir kur dansı yapar. Bazı durumlarda, erkek sperm keselerini dişilerin bulması için bırakır. Ilıman bölgelerde, ilkbahar ve yaz aylarında yumurtlama meydana gelir, tropikal bölgelerde yılın her seferinde yumurtlama yapabilirler.
Dişi çıyanlar 10 – 50 arası yumurta yaparlar, yumurtaları bir delik içine yerleştirip girişleri toprakla kapatırlar. Embriyodan yavruların çıkması her türe göre ve ortam koşullarına göre farklılıklar gösterebilir. Bazı türlerde bu süre 3 yıla kadar olabilmektedir.
Bazı türlerde dişi embriyodan çıkan yavruları korur, yavru çıyanlar kendi başlarına gidinceye kadar ebeveynlik yaparlar.
Ekoloji
Çıyanlar ağırlıklı olarak avcı bir türdür, bu da çeşitli farklı avları yemeye adapte oldukları anlamına gelir. Laboratuar deneyleri sırasında çıyanların aç kaldıklarında bitkisel maddeler yedikleri gözlemlenmiş olsa da, çıyanların bağırsak içeriğinin incelenmesi sonucu, bitki materyalinin beslenmelerinde pek yeri olmadığını göstermektedir.
Çıyanlar çoğunlukla gece aktiftirler. Çıyanların gerçekte ne yedikleri, gizli yaşam tarzları ve çiğneme hareketleri nedeniyle iyi bilinmemektedir. Laboratuar denemelerinde, yumuşak gövdeli kendi boyutlarında her tür canlı ile beslenebildikleri görülmektedir. Beslenmelerinde en büyük yeri solucanlar almaktadır.
Çıyanlar büyüklüklerine orantılı olarak sadece omurgasız değil, omurgalı canlılarlada (Küçük kemirgenler vs) beslenebilmektedirler. Bazı çıyan türleri anfibi canlıları ve suda yaşayan canlılarıda avlayabilmektedir. Çıyanlar ve büyük örümceklerin beslenme alışkanlıkları birbirine yakındır.
Gıda Olarak Çıyan
Çıyan gıda maddesi olarak, Çin’de büyük boy çıyanlar genellikle ızgarada ya da derin yağda kızartılarak tüketilir . Genellikle Pekin’deki Donghuamen ve Wangfujing pazarları da dahil olmak üzere büyük şehirlerdeki sokak satıcılarının tezgahlarında görülür.
Çin’de, Tayland ve Kamboçya’da büyük çıyanlar bir süre likörde tutulur. Bu geleneğin geleneksel Çin tıbbının bir parçası olduğu iddia ediliyor . Tıbbi özelliği olduğu ve canlandırıcı olduğu söylenen çıyan daldırılmış likör, özel bir içecek olarak tüketilir.
İnsanlar İçin Tehlikeler
Bazı Çıyan türleri, ısırmaları nedeniyle insanlar için tehlikeli olabilir. Yetişkin bir insanı ısırması genellikle çok acı vericidir ve şiddetli şişme, titreme, ateş ve halsizliğe neden olabilir. Ancak ölümcül olması pek mümkün değildir. Isırıklar küçük çocuklar ve arı sokmasına alerjisi olanlar için tehlikeli olabilir. Büyük çıyanların zehirli ısırığı, bazı insanlarda anafilaktik şoka neden olabilir, buda ölümcül tehlikelidir. Küçük çıyan türleri genellikle insan derisini delemezler.
Çıyanların genel görünümü korkutucudur, zehirsiz bile olsa bir çok insan çıyan gördümü korkar.
Kaynakça:
Wikipedia contributors. (2021, November 7). Centipede. In Wikipedia, The Free Encyclopedia. Retrieved 13:30, November 19, 2021, from https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Centipede&oldid=1053940788
Çıyan İlaçlama Sık Sorulan Sorular
